फाळणी आणि मुसलमान
भारताची फाळणी हा संशोधनाचा विषय कमी आणि भावुकतेचा विषय जास्त झाल्यामुळे त्यावर समग्र ऐतिहासिक आकलन निर्माण झालेले नाही. विविध पक्षांमध्ये, समूहांमध्ये, धर्मांमध्ये, प्रांतांमध्ये फाळणीसाठी एकमेकांना जबाबदार धरण्याचे प्रयत्न सातत्याने होत असतात.
फाळणीचे ओझे खांद्यावर आणि मनावर अजूनही काही लोक घेऊन आहेत. त्यामुळे विषयची चर्चा करणे म्हणजे एकीकडे लोकांच्या ‘सामुहिक स्मृतीं’ना उजागर करणे आणि दुसरीकडे यासंदर्भात ‘सांस्कृतिक राजकारण’ करणाऱ्यांना उघडे पाडणे असे होते. म्हणूनच फाळणीची निरपेक्षवृत्तीने चर्चा करणे खूपच महत्वाचे ठरते.
फाळणी बरोबर जीना, जीना बरोबर मुस्लिम लीग आणि मुस्लिम लीग बरोबर मुसलमान हे समीकरण बनविल्यामुळे फाळणीच्या कारणांचा ऐतिहासिक शोध घेणे अवघड झाले आहे. भारताच्या फाळणीमागे ब्रिटिशनीती, हिंदुत्ववादी व इस्लामवादी राजकारण आणि जमातवाद या सर्व गोष्टी जबाबदार आहेत असे आपणास अभ्यासांती दिसून येते.
सर सय्यद अहमद यांचा काँग्रेसला स्थापनेपासूनच विरोध होता. त्यांच्या ब्रिटिशधार्जिण्या प्रवृत्तीवर जमालुद्दीन अफगाणी यांनी कडक टीका केली होती. सर सय्यद हे भारताला एक ‘राष्ट्र’ मानायला तयार नव्हते. टिळक सुद्धा २१ जानेवारी १९०१च्या केसरीमध्ये म्हणतात की, “हिंदू आणि मुसलमान लोकांना आपल्या राष्ट्रीयत्वाचा पाया आपआपल्या धर्मावरच रचला गेला पाहिजे असे वाटते ते खरे आहे.”
त्याचप्रमाणे ५ मे १९०३च्या अंकात टिळक म्हणतात की, “हिंदू धर्म आणि हिंदू राष्ट्र हे सामाजिक सुधारणेपेक्षा अधिक महत्त्वाचे आहे. (प्रा. बेन्नूर, हिंदुत्व, मुस्लिम आणि वास्तव, पान-१५२) अशा प्रकारच्या हिंदू-मुस्लिम अभिजन नेतृत्वाच्या मांडणीतून धर्माधिष्ठित राष्ट्रवाद प्रसवला आला आणि वसाहतिक ‘राजकीय सुधारणां’नी तो पोसला गेला.
१९३० पासून डॉ. इकबाल सारख्यांनी हिंदू आणि मुस्लिम यांच्या संयुक्त राष्ट्रीयत्वाला विरोध करण्यासाठी अखिल इस्लामवादाचा वापर वेगळ्या प्रकारे केलेला दिसून येतो. अजून एक गोष्ट महत्त्वाची अखिल इस्लामवादातून राष्ट्रीयत्वाला विरोध करणारा आंतरराष्ट्रीयवाद आला नाही तर १९२० सालानंतर निर्माण झालेल्या संघर्षातून अलगतावादी द्वि-राष्ट्रवाद पुढे आलेला दिसतो.
१९२०-३०च्या दशकापासून मोठ्या प्रमाणात जमातवादी संघर्ष आणि ताणतणाव वाढले. मुस्लिम लीगच्या धोरणामुळे राष्ट्रवादी मुसलमानांची कोंडी झाली. जमातवादी दंगे थांबविण्यासाठी डॉ. अंसारींच्या पुढाकाराने १९२४ पासून ‘ऐक्य परिषद’ (Unity Conference) आणि १९२५ पासून ‘सर्वपक्षीय सभा’ (All Party of Conference) घेऊन सुद्धा जमातवादी दंगे कमी होत नव्हते.
मुस्लिम लीग आणि हिंदू महासभेच्या विषारी प्रचारामुळे हिंदू-मुस्लिमांमध्ये द्वेषपूर्ण वातावरण निर्माण होत गेले. त्याला छेद देण्याचा प्रयत्न अनेकांनी केला परंतु त्यांना म्हणावे तसे यश आले नाही. अलीबंधू आणि मुहंमद अली जीना यांचे धोरण मान्य नसणाऱ्या काही मुसलमानांनी १९३१ साली अमृतसर येथे ‘ऑल इंडिया मजलीस-इ-अहरार-इ-इस्लाम’ ही संघटना स्थापन केली. हबीबूर रहमान या संघटनेचे अध्यक्ष होते तर दाऊद गज़नवी व मजहर अली अजहर हे दोघे चिटणीस होते.
मुस्लिम लीगच्या अधिवेशनात पाकिस्तानची मागणी करणारा ठराव मंजूर झाल्यावर देशातील सर्व मुसलमान या मागणीस अनुकूल नाहीत हे सिद्ध करण्यासाठी १९४०च्या एप्रिलमध्ये दिल्लीत ‘अखिल भारतीय मुसलमान परिषद’ भरविण्यात आली. या परिषदेत काँग्रेसी मुसलमान, जमियत-इ-उलेमा, शिया पॉलिटिकल कॉन्फरन्स, अहरार पक्ष, खुदा-इ-खिदमतगार या संघटनांनी भाग घेतला व अखंड भारतास पाठिंबा दिला.
जीनासारखे ‘धर्माचरण’ न करणारा व्यक्ती पाकिस्तानची मागणी धर्माच्या नावावर करीत आहे म्हणून काही कर्मठ मुस्लिमांनी लीगला विरोध केला होता. कारण, लीगचे नेतृत्व खऱ्या अर्थाने ‘इस्लामिक’ नाही असा त्यांचा आरोप होता. (बिपीनचंद्र आणि इतर, इंडियन फ्रीडम स्टगल)
पाकिस्तानची मागणी हिंदू-मुसलमानांमधील वरिष्ठ व मध्यम वर्गाच्या हितसंबंधाच्या राजकारणातून जन्माला आली होती. लीगच्या प्रत्यक्ष कृतीच्या (Direct action) काळात लखनौ शहरात चाळीस हजार अंसारींनी (जुलाहा म्हणजेच विणकर) मोर्चा काढून पाकिस्तानच्या मागणीला विरोध केला होता. (प्रा. बेन्नूर, भारतीय मुसलमानांची समाजरचना आणि मानसिकता, पान-१३०)
परंतु ब्रिटिशांच्या धोरणानुसार आणि लीग-महासभेच्या जमातवादी राजकारणामुळे शेवटी देशाची फाळणी झाली. माउंटबेटनच्या योजनेस मान्यता देऊन काँग्रेसने आपला विश्वासघात केला अशी कडवट प्रतिक्रिया खान अब्दुल गफ्फार खान ‘सरहद गांधी’ यांनी व्यक्त केली. १९३० ते १९४० च्या काळात खुदाई खिदमतगार सरहद गांधींच्या संघटनेत १ लाख २० हजार सदस्य होते. (शुभदा कर्णिक, खान अब्दुल गफ्फार खान, पान-२६)
संपूर्ण आयुष्य पाकिस्तानला विरोध करणाऱ्या भारतीय संमिश्र राष्ट्रवाद्याला शेवटी द्वि-राष्ट्रवादातून जन्माला आलेल्या पाकिस्तानात रहावे लागले. सरहद गांधींसारखीच परिस्थिती बलूची गांधी म्हणजे समद खान या काँग्रेसच्या निष्ठावान बलूची नेत्याची सुद्धा झाली. (प्रा. बेन्नूर, उपरोक्त, पान-१२५)
सरहद गांधी आणि बलूची गांधी यांच्या आयुष्यातील हा खूपच मोठा विरोधाभास होता. १९४६च्या निवडणुकीत लीगने फार मोठा विजय मिळवला. सर्व मुसलमानांचा लीगला पाठींबा दिल्याचे म्हटले जाते. परंतु १९४६च्या निवडणुकीत भारतीयांना प्रौढ मताधिकार नव्हता; मुठभर लोकांनाच मताधिकार होता. त्या निवडणुकीत लीगने ५१ लाख ५ हजार २२९ मते मिळवली.
त्याकाळी मुसलमानांची एकूण लोकसंख्या ९ कोटी होती. म्हणून सर्व मुस्लिम हे लीगच्या बाजूने होते असे म्हणण्याला कसलाही ऐतिहासिक आधार मिळत नाही. १९३७च्या निवडणुकींमध्ये पंजाब आणि बंगालमध्ये नगण्य स्थान असलेली लीग १९४६ निवडणुकांमध्ये मात्र बराच जम बसवू शकली. याला दोन कारणे आहेत.
एक म्हणजे मुस्लिम लीगने केलेले जमातीय ध्रुवीकरण आणि दुसरे म्हणजे पंजाबमध्ये युनिनिस्ट पार्टी आणि बंगालमधील कृषक प्रजा पार्टीचे वर्चस्व संपविण्यासाठी कॉंग्रेसने वापरलेले ‘हिंदुत्ववादी धोरण.’ कॉंग्रेसच्या धोरणामुळे धार्मिक ध्रुवीकरणात मुस्लिम लीगला बंगाल प्रांतात तरी मदत झालेलीच दिसते.
वाचा : हिटलरच्या आत्महत्येचा तो शेवटचा क्षण!
वाचा : ‘अ’धर्मसंसदेत द्वेषपूर्ण भाषणांना कोणाचे अभय?
वाचा : इतिहासाच्या भगवेकरणाचा प्रयत्न
निष्कर्षात्मक नोंदी-
स्वातंत्र्य चळवळीचा आढावा घेतांना हे दिसून येते की, मुसलमान समाजाने सक्रियपणे स्वातंत्र्याच्या आंदोलनात सहभाग घेऊन तुरुंगवास, शिक्षा आणि वेळप्रसंगी मृत्यूसुद्धा पत्करला आहे. मुस्लिम लीगच्या राजकारणात्मक विकासक्रम पाहिल्यावर हे स्पष्ट होते की, मोठ्या समूहाला आपल्याकडे आकर्षित करण्यात मुस्लिम लीग शेवटच्या काळात काही प्रमाणात यशस्वी झाली होती. परंतु म्हणून सगळेच मुसलमान हे मुस्लिम लीग समर्थक होते असे आपण म्हणू शकत नाही.
तसे म्हणणे हे अज्ञानीपणाचे दर्शक आणि ऐतिहासिक घटितांना नाकारणारे ठरेल. अखिल इस्लामवादी चळवळीचा प्रभाव बहुतेक मुस्लिम नेत्यांवर जरी असला तरी अखिल इस्लामवादाचा अर्थ प्रत्येक जन आपल्या सोयीने लावत असे म्हणून त्यातून काहींना राष्ट्रवादाची, काहींना जमातवादाची तर काहींना क्रांतिकारक चळवळीची प्रेरणा मिळत होती असे दिसते.
ब्रिटिश सत्तेला मुसलमानांकडून दिला गेलेला सकारात्मक आणि नकारात्मक प्रतिसाद सुद्धा काळाच्या टप्प्यावर बदलेला दिसून येतो. ब्रिटिश सत्तेशी वैचारिक, शैक्षणिक, राजकीय आणि धार्मिक पातळीवर झालेली देवाण-घेवाण मुसलमानांचा वसाहतिक भारतातील विकासक्रम दाखवते.
काँग्रेस, समाजवादी- साम्यवादी चळवळ, क्रांतिकारी- दहशतवादी कारवाया, जमातवादी, हिंदी राष्ट्रवादी आणि द्वि-राष्ट्र्वादी राजकारण, मुस्लिम लीगचे काळानुसार बदलत जाणारे धोरण ह्या सगळ्याच गोष्टींचा आढावा घेतल्यास आपणास एकाच वेळी वेगवेगळ्या प्रांतात बदलणारा मुसलमानांचा व्यवहार दिसतो.
मुसलमानांमधील जात-जमातीय वास्तव आणि राष्ट्रवादी, जमातवादी, मानवतावादी वैचारिक धारणांमुळे वसाहतिक भारतातील मुस्लिमांचे चित्रण करणे खूपच कठीण बनते. इतिहासलेखनातील आणि वैचारिक- ललित लेखनातील पूर्वग्रहांमुळे मुस्लिमांचे एकसाची चित्रण झाले आहे आणि त्यामुळे खूपच गोंधळ, गैरसमज निर्माण झाले आहेत.
मुस्लिम असल्यामुळे एक वैश्विक ओळख जरी मिळत असली तरी मुस्लिमांमध्ये सामाजिक, धार्मिक, राष्ट्रीय, सांप्रदायिक, वांशिक, जात-जमातीय वेगळेपणा अधिकच उठून दिसतो आणि याचा प्रत्यय भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीच्या टप्याटप्यावर आपणास दिसून येतो.
जाता जाता :
लेखक सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठात इतिहासाचे सहाय्यक प्राध्यापक आहेत.
