भारतीय अल्पसंख्याक समुदायांचे हक्क आणि आव्हाने

जवळजवळ सर्व देशांमध्ये त्यांच्या राष्ट्रीय प्रदेशात एक किंवा अधिक अल्पसंख्याक गट आहेत, ज्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची स्वतःची वांशिक, सांस्कृतिक, भाषिक किंवा धार्मिक ओळख जी बहुसंख्य लोकसंख्येपेक्षा वेगळी आहे. प्रत्येक नागरिकाला वैयक्तिक गटाच्या ओळखीबद्दल आदर असणे खूप महत्त्वाचे आहे.

भारतातील अल्पसंख्याक समुदायाचे ढोबळमानाने प्रमुख दोन प्रकार पडतात. त्यात पहिले धार्मिक आणि दुसरे वांशिक अल्पसंख्याक. वांशिक अल्पसंख्याक हा वंश किंवा वर्ण किंवा राष्ट्रीय, धार्मिक किंवा सांस्कृतिक उत्पत्तीमध्ये प्रबळ गटापेक्षा भिन्न असलेल्या लोकांचा एक गट आहे. तर धार्मिक अल्पसंख्याक हा ज्या लोकांची श्रद्धा बहुसंख्यांपेक्षा वेगळी असते. असे घटक त्यात सामील होतात. केंद्र सरकारने 1992मध्ये राष्ट्रीय अल्पसंख्याक आयोगाची (एनसीएम) स्थापना केली. त्याच वर्षी राष्ट्रीय अल्पसंख्याक आयोग कायद्यांतर्गत याची स्थापना करण्यात आली.

केंद्र सरकारने सहा धार्मिक समुदायांना अल्पसंख्याक म्हणून निवडले. भारतातील धार्मिक अल्पसंख्याक गट प्रामुख्याने मुस्लिम, ख्रिश्चन, शीख, जैन (2014 मध्ये अल्पसंख्याकांच्या यादीत सामील झाले.) आणि बौद्ध आहेत, जे त्यांच्या सामुदायिक ओळखीचे संरक्षण करू शकले आहेत. मुस्लिम हा भारतातील सर्वात मोठा अल्पसंख्याक समुदाय होय.

या शिवाय लैंगिक अल्पसंख्याक असाही गट पडतो. लैंगिक अल्पसंख्याक या संज्ञेचा सर्वांत सामान्य वापर म्हणजे ज्या लोकांचे लैंगिक अभिमुखता विषमलिंगी नाही असे लोक. यात समलिंगी, लेस्बियन (स्त्रिया) आणि उभयलिंगी-पुरुष आणि स्त्रिया यांचा समावेश होतो.

तर भाषिक अल्पसंख्याक गट राष्ट्रीय बहुमताने बोलल्या जाणाऱ्या भाषेपेक्षा वेगळी भाषा वापरतो.

वाचा : मनावर आणि जिभेवर लादलेली बंधने म्हणजे स्वातंत्र्यहरणच!

वाचा : सलमान खुर्शीद यांच्या घरी जाळपोळ म्हणजे असहिष्णुतेचा नमुना

वाचा : दंगलीतून सहिष्णुता अंगीकारण्याचा बोध घ्यावा

अल्पसंख्याक समुदायाचे हक्क

‘कायद्यासमोर समानता’ आणि ‘कायद्यांचे समान संरक्षण’ (कलम 14) करण्याचा लोकांना अधिकार आहे. ज्यात धर्म, वंश, जात, लिंग किंवा जन्मस्थान या कारणास्तव नागरिकांविरूद्ध भेदभावाला मनाई [कलम 15 (1) (2)] करण्यात आलेली आहे.

नागरिकांच्या कोणत्याही सामाजिक आणि शैक्षणिक मागासवर्गाच्या प्रगतीसाठी कोणतीही विशेष तरतूद [अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींव्यतिरिक्त) (कलम 15(4)] करण्याचा राज्य प्राधिकरणाचा अधिकार आहे.

तसेच [कलम 16(1) व (2)] अंतर्गत राज्यांतर्गत कोणत्याही कार्यालयात रोजगार किंवा नियुक्तीशी संबंधित बाबींमध्ये ‘संधीची समानता’ आणि धर्म, वंश, जात, लिंग किंवा जन्मस्थान या आधारावर भेदभाव करण्याच्या संदर्भात बंदी आहे. राज्य प्राधिकरण ‘कोणत्याही मागासवर्गीय नागरिकाच्या बाजूने नियुक्त्या किंवा पदांच्या आरक्षणासाठी कोणतीही तरतूद तयार करण्याचा अधिकार, ज्याचे राज्याच्या मते, राज्यांतर्गत सेवांमध्ये पुरेसे प्रतिनिधित्व केले जात नाही [कलम 16(4)] अंतर्गत हा अधिकार येतो.

विवेकस्वातंत्र्य आणि सार्वजनिक व्यवस्था, नैतिकता आणि इतर मूलभूत हक्कांच्या अधीन राहून धर्माचा मुक्तपणे दावा करण्याचा, आचरण करण्याचा आणि त्यांचा प्रचार करण्याचा अधिकार [कलम 25(1)] मध्ये येतो. राज्यघटना नंतरच्या अल्पसंख्याक हक्कांची हमी देते जी ‘स्वतंत्र डोमेन’ अंतर्गत येतात

वाचा : धर्मवाद आणि सेक्युलर राष्ट्रवादात का होतोय संघर्ष?

वाचा : सेक्युलॅरिझम धर्मीय की राजकीय विचारधारा?

वाचा : मुस्लिम असो की इस्लाम, त्याला कुणाचाच धोका नाही!

हक्कांची हमी

‘नागरिकांच्या कोणत्याही घटकाचे’ आपल्या ‘वेगळी भाषा, पटकथा किंवा संस्कृतीचे’ ‘संवर्धन’ करण्याचा अधिकार [अनुच्छेद 29(1)] अंतर्गत येतो.

कोणत्याही नागरिकाला प्रवेश नाकारण्यावर निर्बंध, राज्याने राखलेल्या किंवा मदत केलेल्या कोणत्याही शैक्षणिक संस्थेला, ‘केवळ श्रद्धा, वंश, जात, भाषा किंवा त्यापैकी कोणत्याही कारणास्तव’ [कलम 29(2)] मध्ये समाविष्ट आहे. तसेच सर्व धार्मिक आणि भाषिक अल्पसंख्याकांना त्यांच्या आवडीच्या शैक्षणिक संस्था स्थापन करणे आणि त्यांचे प्रशासन करण्याची तरतूद [कलम 30(1)] मध्ये करण्यात आलेली आहे.

राज्याकडून मदत मिळण्याच्या बाबतीत अल्पसंख्याक-व्यवस्थापित शैक्षणिक संस्थांना भेदभावापासून स्वातंत्र्य [कलम ३०(२)] पासून मिळते. कोणत्याही राज्याच्या लोकसंख्येच्या एका गटाने बोललेल्या भाषेशी संबंधित विशेष तरतूद [कलम ३४७] मध्ये समाविष्ट आहे. अनुच्छेद ३५० (अ) अंतर्गत प्राथमिक टप्प्यावर मातृभाषेत शिक्षणासाठी सुविधांसाठी तरतूद आहे.

भारतातील अल्पसंख्याक समुदायासमोरील मुद्दे आणि आव्हाने: भारतातील घटनात्मक समानतेच्या तरतुदी असूनही धार्मिक अल्पसंख्याकांना अनेकदा समस्यांचा अनुभव मिळतो.

पूर्वग्रह आणि भेदभावाच्या समस्या

भारतीय संदर्भात भेदभाव हा प्रामुख्याने विविध लोकांना संधी उपलब्ध करून देण्याविषयी आहे धार्मिक समुदाय काम करत नाहीत. राज्यघटनेचा प्रस्तावना स्वत: सांगत आहे की सर्व लोक, त्यांचे संलग्नीकरण, वर्ग, रंग, पंथ, लिंग, प्रदेश किंवा धर्म कोणताही असो समान हक्क आणि संधी प्रदान करतात.

कलम 15 (1) आणि 15 (2) धार्मिक आधारावर भेदभाव करण्यास मनाई करतात. कलम 25 मध्ये धर्ममान्य, प्रचार आणि आचरण करण्याचा अधिकार देण्याचे आश्वासन दिले आहे. भारतातील कोणत्याही धार्मिक समुदायाला [शैक्षणिक, आर्थिक इत्यादी] संधींचा फायदा घेण्यास कोणताही कायदेशीर अडथळा नसल्याचे स्पष्ट झाले आहे.

काही धार्मिक समुदायांनी [उदा. मुस्लिमांनी] इतर समुदायांच्या संदर्भात संधींचा फायदा घेतला नाही. ही परिस्थिती कोणताही पूर्वग्रह दर्शवत नाही. पूर्वग्रह आणि गैरसमज या गुंतागुंतीच्या समाजाच्या खोट्या कल्पना आहेत.

वाचा : करोना महामारीचे सांप्रदायिकीकरण

वाचा : उर्दू इतिहासलेखनात शिवकालीन ग्रंथांचे महत्त्व

वाचा : खासदार मोहुआ मोइत्रा लोकसभेत काय बोलल्या, जो इतका गदारोळ झाला!

सांस्कृतिकता

सर्व धर्म समुदायांना त्यांच्या धर्माचा पाठपुरावा आणि आचरण करण्याचे समान स्वातंत्र्य देणाऱ्या काही देशांपैकी भारत एक आहे. घटनेच्या कलम 25 मध्ये त्या अधिकाराची तरतूद आहे. यात भर म्हणून कलम 3 डी (1) नुसार आपल्या आवडीच्या शैक्षणिक संस्था स्थापन करण्याचा आणि व्यवस्थापित करण्याचा अधिकार आपल्याला असेल. त्यांना त्यांची सामाजिक-सांस्कृतिक वैशिष्ट्ये टिकवून ठेवण्याचा अधिकार देण्यात आला.

सुरक्षितता आणि सुरक्षेची गरज अनेकदा अल्पसंख्याकांना जाणवते. विशेषत: सामुदायिक हिंसाचार, ग्राहकांचे वाद, सामूहिक उत्सव आणि धार्मिक उपक्रमांच्या प्रमाणात, लहान गट सतत पोलिस संरक्षण शोधत असतात. असे संरक्षण देण्यात अपयशी ठरतील अशा राज्य सरकारांवर अनेकदा टीका केली जाते.

स्वातंत्र्यानंतर नागरी अशांतता आणि निदर्शने सातत्याने वाढत आहेत. जेव्हा जेव्हा सामाजिक तणाव आणि निषेध कोणत्याही कारणास्तव होतो, तेव्हा काही लोकांचे हित धोक्यात येते; भीती आणि चिंता खूप वाढते.

संविधानात धार्मिक अल्पसंख्याकांसह आपल्या सर्व नागरिकांना समानता आणि समान संधी उपलब्ध आहे, एक अतिशय लहान समुदाय, म्हणजे विशेषत: मुस्लिम ते या संस्थांना स्वतःला समर्पित करतात. त्यांच्याकडे दुर्लक्ष केले जात असल्याची भावना त्यांच्यात आहे.

तथापि, ख्रिश्चन, शीख, जैन आणि बौद्ध यांसारख्या इतर धार्मिक अल्पसंख्याकांमध्ये अशा भावना अस्तित्वात असल्याचे दिसत नाही, कारण ते बहुतेक समाजांपेक्षा आर्थिकदृष्ट्या तसेच शैक्षणिकदृष्ट्या चांगले असल्याचे दिसून येते.

वाचा : ‘ऑक्सफॅम अहवाल २०२१’ म्हणजे विषमतेचा विषाणू

वाचा : भारतात धार्मिक स्वातंत्र्याची अवस्था बिकट का होतेय?

वाचा : पश्चिम बंगाल निवडणुकीत काँग्रेसची ‘मुस्लिममुक्त’ धोरणे

फुटीरतावाद

स्वतंत्र काश्मीरची स्थापना काहींना अमान्य आहे. अशी मागणी देशविरोधी मानली जाते. नागालँड आणि मिझोराममधील काही ख्रिश्चन अतिरेक्यांनी त्यांच्या प्रांतासाठी स्वतंत्र राज्याचा दर्जा मिळावा अशी मागणी केली आहे. हे दोन्ही ‘फुटीरतेच्या’ समर्थनार्थ आहेत आणि म्हणूनच ते स्वीकारले जाऊ शकत नाहीत.

तसेच भारताने स्वतःला ‘धर्मनिरपेक्ष’ देश म्हणून घोषित केले आहे. आपल्या देशाची राज्यघटना धर्मनिरपेक्ष आहे. प्रत्यक्ष व्यवहारात कोणताही राजकीय पक्ष धर्मनिरपेक्षतेच्या वचनात प्रामाणिक नाही.

पक्ष अनेकदा धार्मिक मुद्द्यांचे राजकारण करत असतात. धर्मनिरपेक्ष मुद्दे आणि पूर्णपणे कायदा व सुव्यवस्थेच्या समस्यांना धार्मिक आसरा दिला जातो. हे पक्ष नेहमीच जातीय मुद्द्यांचे राजकारण करण्याची आणि त्यातून राजकीय फायदा घेण्याच्या संधीची वाट पाहत असतात. त्यामुळे धर्मनिरपेक्षतेशी बांधिलकी असलेल्या या पक्षांची विश्वासार्हता हरवली आहे. यामुळे अल्पसंख्याकांच्या मनात संशय आणि असुरक्षिततेची भावना निर्माण झाली आहे.

सरकारचे ताबडतोब लक्ष वेधून घेणे आवश्यक असलेल्या या ज्वलंत मुद्द्यांव्यतिरिक्त, या समुदायांना भेडसावणाऱ्या इतर अडथळ्यांमध्ये दारिद्र्याच्या समस्या आणि परिणामी त्यांच्यात विकसित झालेल्या परकेपणाची भावना यांचाही समावेश आहे.

भेदभावाचा थेट परिणाम म्हणून त्यांना भेडसावणाऱ्या वंचिततेमुळे त्यांना समाजापासून मोठ्या प्रमाणात दुरावल्यासारखे वाटते. यामुळे अल्पसंख्याक समुदायांच्या सदस्यांच्या सामाजिक आणि आर्थिक जीवनावर तीव्र परिणाम झाला आहे.

भारतातील अल्पसंख्याक समुदायांविरुद्धच्या द्वेषपूर्ण गुन्ह्यांमध्ये चिंताजनक वाढ झाली आहे, ज्यात प्रार्थनास्थळांचे अपवित्रीकरण देखील समाविष्ट आहे. मस्जिद, चर्चवर हल्ले होत आहेत. घरवापसी चळवळीसारख्या कार्यक्रमांमुळे देशाच्या विविध भागांत जबरदस्तीने धर्मांतर करण्यात आले आहे.

मुस्लिम, शीख, ख्रिश्चन असलेल्या अल्पसंख्याकांविरुद्ध सतत हिंसाचार आणि गुन्हे भारतात दररोज वाढत आहेत. जिनिव्हा येथील संयुक्त राष्ट्रांच्या मंचाच्या आठव्या सत्रात हा मुद्दा समोर आला. अल्पसंख्याकांचे हक्क आभासी पतनात आहेत, असे त्या विभागात ठेवण्यात आले होते.

अल्पसंख्याक समुदाय असलेल्या सुमारे 1.8 दशलक्ष लोकांवर दरवर्षी पोलीस कोठडीत अत्याचार केले जातात. अल्पसंख्याकांच्या हत्येच्या शब्दाची जागा चकमकी हत्या या शब्दाने घेतली आहे. छळ इतक्या मोठ्या प्रमाणात वाढला आहे की तो कायद्याचे राज्य आणि फौजदारी न्यायाच्या विश्वासार्हतेवर प्रश्नचिन्ह उभे करतो.

लोकशाहीचे सार अल्पसंख्याकांच्या हक्कांचे संरक्षण करणे आहे आणि भारत तसे करण्यात अपयशी ठरत आहे. आज मोठ्या संख्येने शेतकरी संकटात आहेत, तरुणांना नोकऱ्या नाहीत, कर्जदिवसेंदिवस वाढत आहे आणि बाजारात निर्यात अस्पर्धात्मक आहे.

भ्रष्टाचार ही आणखी एक गोष्ट आहे जी वेगाने वाढत आहे. दुर्दैवाने पण सातत्याने भारत जगातील सर्वात मोठ्या लोकशाहीपासून ठगशाहीकडे सरकत आहे. व्यावसायिक भारतातील सर्वात मोठ्या राज्यांमध्ये अल्पसंख्याकांच्या हत्येविरूद्ध पोलिसांची क्रूरता ही नित्याची बाब बनली आहे.

वाचा : पुस्तकातून उरलेला बाबरी-आयोध्यावाद

वाचा : ‘सेंट्रल व्हिस्टा प्रोजेक्ट’ की सांस्कृतिक वारसा पुसण्याचा प्रयत्न

वाचा : सावरकरांच्या हिंदुराष्ट्रात वंचितांचे स्थान काय?

मुस्लिमविरोधी वातावरण

गेल्या पाच वर्षांत मुस्लिमविरोधी हिंदू चर्चा तयार करण्यात प्रसारमाध्यमांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. मुस्लिम ही देशाची मुख्य समस्या आहे, हे भारतातील नागरिकांच्या मनात ठेवण्याचा प्रत्येक प्रक्रियेचा प्रयत्न करण्यात आला आहे.

हा मुस्लिमविरोधी सिद्धान्त हिंदूंच्या मनातच नव्हे तर वेगवेगळ्या संभाव्य मार्गांनी प्रभावित झाला आहे. लव्ह जिहाद, घरवापासी, राममंदिर आणि तिहेरी तलाक पद्धतीवर बंदी हे काही मुद्दे आहेत.

भारतासारख्या मुक्त लोकशाहीत अल्पसंख्याकांना कधीही दडपले जाऊ नये. सामाजिक व धार्मिक भेदभावापासून अल्पसंख्याकांच्या हक्कांचे संरक्षण करण्याच्या घटनेच्या जबाबदाऱ्या खूप महत्त्वाच्या आहेत. एखाद्या देशाच्या सुसंस्कृत स्वरूपाचा न्याय अल्पसंख्याकांना ज्या प्रकारे केला जातो त्यावरून केला जाऊ नये. स्वातंत्र्यानंतरच्या या बदलात भारताची नोंद समाधानकारक दिसत नसली तरी भारतीय संविधानाच्या प्रस्तावनेतील लोकशाही कल्पना एखाद्या दिवशी अल्पसंख्याकांसाठीही प्रत्यक्षात यावी, असे वाटते.

भारतीय समाजाच्या बहुलवादी आणि बहुधार्मिक चारित्र्याला अल्पसंख्याकांना भेडसावणाऱ्या या समस्यांविरुद्ध सतत आव्हान असते. या समस्या केवळ सर्व समुदायांना समानता सुलभ करण्यात सरकारच्या अपयशाशी सुसंगत नाहीत तर मानवी हक्कांचे मोठे उल्लंघन देखील आहेत.

ते धार्मिक स्वातंत्र्य आणि समानतेच्या मूलभूत कायद्यांचा विरोध करतात, जसे संविधानात नेहमी दिली आहे. या अल्पसंख्याक धार्मिक समुदायांचा विकास आणि कल्याण विद्यमान कायद्यांमधील सुधारणा आणि त्याची चांगली अंमलबजावणी यावर अवलंबून आहे. या समुदायांच्या हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी आणि त्यांच्या कल्याणाच्या परिस्थितीत सुधारणा करण्यासाठी त्वरित लक्ष देणे आवश्यक आहे.

जाता जाता:

• काय आहे अयोध्या-बाबरी मस्जिदीचा वाद?
• बाबर : सुफी परंपरेवर अत्याधिक निष्ठा ठेवणारा राज्यकर्ता
• कोरोना : मुस्लिम समाज, आर्थिक विवंचना ते सेवाभाव!

शाहजहान मगदुम

लेखक साप्ताहिक शोधनचे कार्यकारी संपादक आहेत.